پروانه نگری در ایران

همه ساله، پروانه شناسان زیادی از نقاط مختلف جهان برای مطالعه پروانه های ایران به کشور ما سفر می کنند، اگرچه این جاذبه هنوز جایگاه ویژه خود را پیدا نکرده است. پروانه های ایران به دلیل کوچکی جثه و عدم تنوع رنگ در مقایسه با پروانه های استوایی و داشتن شباهت های فراوان با پروانه های قاره اروپا، تنها می توانند محققان اروپایی را جذب کنند.

البته افرادی نیز هستند که با انگیزه عکاسی از طبیعت و حیات وحش به ویژه از پروانه ها به کشورهای مختلف سفر می کنند که چشمگیر نیستند. بیشک کشور ایران با اقلیم های متنوع و تنوع زیاد پروانه ها برای مردمان این کشور جذاب است و می توانند با یک دوربین و کمی حوصله تصاویر زیبایی را از پروانه ها ثبت کنند.

هر نقطه از ایران دارای تنوع خاص است، به همین دلیل مشکل بتوان نقطه ای خاص را برای پروانه نگری پیشنهاد داد، ولی بی شک برای دیدن تنوع زیاد و پروانه های بیشتر در یک روز مناطق کوهستانی البرز، ارسباران، زاگرس میانی و نیز مناطق جنگلی گلستان توصیه می شود.

استان های آذربایجان شرقی و غربی از پر تنوع ترین مناطق کشور برای پروانه ها به شمار می آیند. استان های واقع در حاشیه کویر لوت و کویر مرکزی اگر چه از تنوع کمتری برخوردارند، تعداد بیشتری از گونه های اندمیک نسبت به شمال غرب کشور را در خود جای داده اند.

رشته کوههای زاگرس و مناطقی از البرز مرکزی برای دیدن تنوع پروانه های اندمیک بهترین مکان ها هستند. به طور میانگین، بهترین زمان دیدن پروانه ها در ایران ماه های خرداد تا اواخر تیر و ارتفاعات بین ۱۸۰۰ تا ۲۵۰۰ متری است.

باغ پروانه ها و خانه آنها

در باغ پروانه ها معمولا سعی می شود گیاهان مطلوب پروانه های منطقه را بکارند تا آنها به این نقاط جلب شوند. این ساده ترین راه برای جذب آنها، تکثیر و فراهم آوردن امکان مطالعه و دیدن پروانه ها از نزدیک است.

در بسیاری از کشورها از جمله امریکا، باغ های پروانه بسیار متداول شده اند و بسیاری از مردم عادی، همچنین محققان با مراجعه به این باغ ها می توانند از دیدن پروانه ها لذت ببرند، از آن ها عکس بگیرند، رفتار آنها را مطالعه کنند.

خانه پروانه ها مکانی است که در آن گونه های غیر بومی پرورش می یابند و یا در صورت وجود پروانه های بومی با محصور کردن فضا امکان دیدن آنها را افزایش می دهند. این فضاها معمولا برای پروانه های مناطق گرمسیری احداث شده و دارای شرایط کاملا کنترل شده ای از نظر نور، دما و رطوبت و حتی دشمنان طبیعی آنها است.

با احداث گلخانه که گیاهان میزبان پروانه های مناطق گرمسیری در آن کاشته شده اند می توان تعداد معدودی از گونه های زیبا و درشت جثه را از کشورهای مختلف آسیای جنوب شرقی، آفریقا و آمریکای جنوبی پرورش داد. در اغلب نقاط جهان حتی در کشورهایی با آب و هوای سرد، شاهد چنین فضاهایی هستیم که برای ساعاتی ما را به جنگل های مرطوب گرمسیری می برند.

مطالعه و عکاسی از پروانه های گرمسیری در چنین گلخانه ها برای افرادی که امکان سفر به جنگل های استوایی را ندارند، بسیار مغتنم است.

اگر مایل به جلب پروانه ها به نزدیکی محل سکونت خود هستید، از تخریب پرچین های طبیعی یا زیستگاههای دست نخورده پرهیز کنید و با کاشت گیاهان مختلف با شهد کافی، پروانه ها را به نزدیکی محل زندگی خود بیاورید.

تهدیدات و حفاظت از پروانه ها

مهم ترین تهدید برای پروانه تخریب زیستگاه است. هر گونه دستکاری در زیستگاه های طبیعی به منزله تهدیدی جدی برای بقای پروانه ها است. پروانه ها در جهان از مهم ترین شاخص های سلامت اکوسیستم به شمار می آیند. با نظارت دوره ای بر روند کاهش یا افزایش جمعیت پروانه های یک منطقه، به راحتی می توان به میزان تخریب یا عدم تخریب اکوسیستم پی برد.

در روند تخریب اولین آثار در پوشش گیاهی منطقه خودنمایی می کند که ارتباط مستقیم با گونه های مختلف پروانه در آن ناحیه دارد. امروزه در کشورهای پیشرفته، نقشه دقیقی از پراکنش گونه های مختلف پروانه تهیه شده که به محققان این امکان را میدهد که نظارت کاملی بر روند تخریب یا بازسازی اکوسیستم های طبیعی کشور خود داشته باشند. در کشور ایران، مهم ترین تهدید برای پروانه ها چرای بی رویه دام هاست. به طوری که در بعضی مناطق بسیاری از جمعیت های آنها را نابود کرده است.

گزارشات قدیمی از مناطق مختلف ایران نشان می دهد که در سالیانی نه چندان دور، در اوایل تا نیمه قرن گذشته میلادی، بسیاری از گونه های اندمیک در مناطقی که اکنون، وجود ندارند، فراوان بودند.

امروزه، شدت تخریب ناشی از چرای دام ها در برخی مناطق، به حدی است که جز شماری معدود از گونه های غیر خوراکی، آثاری از پوشش گیاهی اولیه در منطقه به چشم نمی خورد. حتی گونه های بد طعم گیاهان که در گذشته مورد استفاده دام قرار نمی گرفتند، امروزه، به دلیل کمبود غذا و تغذیه دام از آنها رو به نابودی می روند. گیاهان مهاجم خاردار و غیرخوراکی که معمولا برای استفاده از شهد گلها نیز برای پروانه ها مناسب نیستند، جای گونه های مختلف مرتعی را می گیرند که علاوه بر داشتن ظاهری ناپسند در زیستگاه، روند نابودی خاک سطحی را سرعت بخشیده و موجب از دست رفتن غنای خاک و عدم رشد گونه های قبلی می شوند. از جمله مناطقی که تاثیر چرای بی رویه کاملا مشهود است، دامنه ها و تپه ماهورهای کپه داغ در شمال شرق کشور و بخش هایی از زاگرس مرکزی و جنوبی و همچنین بسیاری از نقاط رشته کوههای البرز و تالش است. البته این بدین معنی نیست که سایر نقاط در امان مانده اند.

از عوامل دیگری که جمعیت پروانه ها را تهدید می کند، می توان جمع آوری بی رویه، آتش سوزی، سد سازی، احداث مزارع و باغ ها، سم پاشی تا قطع درختان جنگلی، راه سازی، توسعه شهرها و مناطق صنعتی را نام برد.

پروانه ها پس از خروج از شفیره معمولا در اولین روزهای پرواز شروع به جفت یابی و تخم گذاری می کنند، از این رو جمع آوری ناآگاهانه به تنهایی، سبب نابودی یک جمعیت نمی شود. البته این به آن معنی نیست که جمع آوری تفننی امری پسندیده است، بلکه باید از هر گونه جمع آوری، جز به مقاصد علمی پرهیز کرد.

هنوز در هیچ جای دنیا گزارش معتبری از نابودی نسل یک گونه پروانه تنها به دلیل جمع آوری بی رویه به دست نیامده است. بنابراین همواره باید از دیدگاه های متعصبانه مبتنی بر عدم جمع آوری دوری کرد. چرا که در دنیای پیشرفته امروزی، حفاظت از گونه ها تنها با شناخت کامل آنها، یعنی با مطالعه دقیق و نزدیک روی گونه ها میسر است.

مطالعه پروانه ها

برای مطالعه پروانه ها از روش های گوناگون استفاده می شود، ولی مهم ترین اقدام یک پروانه شناس تهیه مجموعه علمی از پروانه هاست که نیازمند تجهیزات و تخصص است. بدون مجموعه علمی با استانداردهای بین المللی شناسایی و تفکیک گونه ها تقریبا محال است. در یک مجموعه علمی تعداد زیادی نمونه از یک گونه گردآوری می شود. این کار به محققان اجازه میدهد تا بتوانند تنوع را در میان جمعیتهای گوناگون و حتی در میان یک جمعیت بررسی کنند و به صفاتی ثابت و مشخص دست یابند.

پروانه ها به دلیل داشتن بال های رنگین از تنوع بالایی، حتی در میان یک جمعیت مشخص، برخوردارند. بدون جمع آوری نمونه امکان تعیین طیف تنوع در یک گونه غیرممکن است. در پروانه هایی با جثه های کوچکتر و گونه های شبیه به هم حتی داشتن مجموعه علمی بزرگ نیز گاه راهگشای شناسایی آنها نیست و وجود نمونه های بیشتر امکان مطالعات دقیق تر از جمله بررسی های ژنتیکی را فراهم می کند. برای مثال پروانه های زیر جنس Agrodioetus از خانواده Lycaenidae که فلات ایران یکی از مراکز اصلی پیدایش و تنوع آنها به شمار می رود، به دلیل جوان بودن از نظر تکاملی بسیار به یکدیگر شبیه اند و بسیاری از روش های تاکسونومیکی معمول، برای تفکیک گونه جوابگو نیست. بنابراین وجود مجموعه ای کامل از تمام جمعیت های موجود به حل مسئله کمک شایانی می کند.

امروزه عکاسی از پروانه ها نیز طرفداران زیادی پیدا کرده است. البته نباید فراموش کرد که برای شناسایی پروانه ها عکاسی به هیچ وجه کافی نیست و با این روش تنها، پروانه هایی با مشخصات واضح را می توان شناسایی کرد. بدون وجود مجموعه های علمی و مطالعات پایه ای پروانه شناسان گونه ها را نمی توان تفکیک و از عکس آنها در کتابهای مختلف استفاده کرد. البته عکاسی از پروانه ها برای پروانه شناسان آماتور و حرفه ای بی شک بسیار ضروری است و گاه می تواند منجر به کشفی جدید شود.

به افرادی که از پروانه ها عکاسی می کنند، توصیه می شود تا آن جا که می توانند از زوایای مختلف آنها عکس تهیه کنند و مهم تر آن که اطلاعات مربوط به منطقه را ثبت کنند. این اطلاعات شامل مکان دقیق (کشور، استان، شهر، روستا، ارتفاع و غیره) زمان دقیق (روز، ماه و سال) و نام عکاس است. بدون وجود این اطلاعات پایه عکس اعتبار ندارد.

در مجموعه های علمی نمونه های بدون اطلاعات جمع آوری که به صورت برچسبی زیر نمونه نصب می شود، فاقد ارزش علمی است و کنار گذاشته میشوند.

پروانه ها را کجا پیدا کنیم؟

برای دیدن پروانه ها ابتدا باید زیستگاه های آنها را به خوبی بشناسیم، هر گونه نیازهای اکولوژیکی خاص خود را دارد که به آن کنج اکولوژیکی (Ecological Nich) آن گونه می گویند. برای پیدا کردن پروانه ها باید عوامل زیر را خوب بشناسیم:

 ۱- گیاهان

اولین نیاز برای هر پروانه وجود گیاهان میزبان  Host – Plant یا  Food – Plant و گیاهان مورد تغذیه حشره بالغ Nectar – Plant است.

بدون وجود یکی از این دو، احتمال وجود پروانه تقریبا ناممکن است. به همین دلیل امروزه، دیگر در شهرهای بزرگی چون تهران و حتی حومه آنها اثری از پروانه هایی که در سالیان پیش در این مناطق می زیستند، نمی بینیم. شاید گلکاری پارکها و باغچه ها به نظر جذاب باشند، ولی این تنها منبع تغذیه پروانه بالغ است و به دلیل ساخت و ساز و نابودی زیستگاه های طبیعی اثری از گیاهان میزبان لارو دیده نمی شود.

از این رو شناخت گیاهان بسیار اهمیت دارد و پروانه شناس خبره می بایست روی انواع گیاهان مورد تغذیه لارو و پروانه بالغ تسلط کافی داشته باشد.

۲- اقلیم

وجود گیاهان شرط کافی برای وجود پروانه ها در یک منطقه نیست. این حشرات برای بقا نیاز به عوامل متعدد دیگری از جمله آب و هوای مناسب دارند. هر گونه از پروانه ها با اقلیم خاص سازگار شده و خارج از آن قادر به ادامه حیات نیستند. برای مثال پروانه Polyommatus aegagrus وابسته به مناطق سرد و برف گیر کوهستانی است. وجود سرما و رطوبت کافی از جمله نیازهای حیاتی این گونه به شمار می آید. میزان رطوبت و سرمای مورد نیاز محیط نیز برای همه گونه های ساکن کوهستان یکسان نبوده و این خود موجب تفکیک زیستگاه ها می شود.

درصد کمی از گونه ها قادرند خود را با هر شرایط سازگار کنند. این گونه ها معمولا از ویژگی جابجایی بالا (Mobility) و مهاجرت (Migration) برخوردارند و مرتبا در حال توسعه دامنه پراکنش خود هستند، از جمله این پروانه ها می توان به Vanessa cardui و Lanpics boeticus اشاره کرد که از ارتفاعات بالا تا نواحی ساحلی دیده می شوند.

از آن جا که ایران کشوری نسبتا کوهستانی است و روی نوار بیابانی نیم کره شمالی واقع شده از سوی دیگر مناطق کوهستانی از بهترین زیستگاه های پروانه به شمار می آید. در ایران بیش از هشتاد درصد گونه پروانه ها را در چنین زیستگاهی می یابیم و بیشترین تنوع در ارتفاعات بین ۱۸۰۰ تا ۲۵۰۰ یافت می شود. هر چه به طرف ارتفاعات پیش می رویم با سخت تر شدن شرایط اقلیمی گونه های کم تری دیده و به تعداد گونه های بومی انحصاری افزوده می شود.

در اقلیم های خشک و بیابانی وجود هر گونه پوشش گیاهی می تواند به منزله وجود گونه ای پروانه باشد. در نوار ساحلی جنوب کشور که آب و هوای غالب مناطق آن گرم و خشک است، گونه های مختلف پروانه بیشتر وابسته به درختان و درختچه ها هستند که در تمام طول سال طراوت خود را حفظ می کنند و کمتر به گیاهان یکساله علاقه نشان میدهند.

٣- ارتفاع

ارتفاع در پراکندگی و تنوع پروانه ها بسیار اهمیت دارد. با پیشروی به سوی عرضهای جغرافیایی پایین تر و جنوبی تر برخی گونه ها از جنس های مشخص، مانند Erebia، Parnassius، Satyrus در ارتفاعات بالاتر زندگی می کنند. برای مثال بسیاری از گونه های این جنس ها در عرض های جغرافیایی بالا در ارتفاعی بسیار پایین تر از آن چه که در کشور ما زندگی می کنند، یافت می شوند. این گروه از پروانه ها وابستگی شدیدی به شرایط اقلیمی سرد و کوهستانی دارند و برای ادامه حیات در سرزمینی نسبتا خشک مانند ایران، ناگزیرند ارتفاعات بالاتر را برگزینند. مناطق کوهستانی محصور شده با دشتهای خشک و پهناور همواره بهترین نقاط برای یافتن گونه های اندمیک هستند زیرا ایزوله شدن جمعیت ها از مهم ترین علل گونه زایی محسوب می شود.

پس از آن که با نیازهای اولیه پروانه ها آشنا شدیم باید زیستگاههای مناسب را در هر منطقه پیدا کنیم. در این میان به عوامل متعددی از جمله گیاهان میزبان لارو و پروانه بالغ، ارتفاع، فصل مناسب، شیب زیستگاه و دامنه پراکنش گونه موردنظر باید توجه داشته باشیم.

نبود هر یک از عوامل فوق ممکن است مانع یافتن گونه ای خاص شود. پروانه ها معمولا در هوای ابری، سرد و مرطوب پرواز نمی کنند. در این صورت وقتی از فصل مناسب پرواز مطمئن هستیم می توانیم آنها را در حالی که بی حرکت روی ساقه گیاهان مختلف در حال استراحت هستند، بیابیم. بعضی پروانه ها مانند گونه هایی از خانواده Lycaenidae هنگام غروب، در دسته های چندتایی تا چند ده تایی روی ساقه گیاهان مختلف می نشینند. معمولا بهترین ساعت فعالیت پروانه ها در روزهای گرم و آفتابی بین ساعت ۹ صبح تا ۴ بعد از ظهر و بسته به منطقه و ارتفاع متغیر است. بعضی گونه ها از خانواده هایی مانند Pieridae ، Lycaenidae و Papilionidae نیز در ساعت های گرم روز برای نوشیدن آب و تغذیه اطراف زمین های مرطوب حاشیه رودها و نهرها جمع می شوند. البته معمولا پروانه های نر در این حالت دیده می شوند و پروانه های ماده به ندرت در حال نوشیدن آب دیده شده اند.

منابع تغذیه پروانه های بالغ در گونه های مختلف متفاوت است. آنها از گل های وحشی و میوه های گندیده تا در شرایط استثنایی مدفوع تازه حیوانات وحشی تغذیه می کنند.

۴- زمان مناسب

انتخاب فصل مناسب برای بازگشت به زیستگاه نیز بسیار اهمیت دارد. به طور کلی در ایران، بهترین زمان برای دیدن پروانه های متنوع اوایل خرداد تا اواخر تیر، است. البته برخی از گونه ها بسیار زودتر و یا دیرتر از این زمان به پرواز در می آیند.

پروانه های زودپرواز همواره در معرض تهدیدات ناشی از تغییرات ناگهانی آب و هوا هستند. در بیشتر سال ها سرمای دیرپای اردیبهشت ماه که گاه حتی بارش سنگین برف را همراه دارد، ممکن است تا هشتاد درصد جمعیت یک گونه را که شماری از آنها هنوز به صورت شفیره و شماری دیگر کامل هستند، نابود کند. همچنین پاییز و زمستان معتدل و نسبتا خشک ممکن است منجر به خواب طولانی تر شفیره های برخی گونه های زود پرواز شود که در این صورت شماری از آنها می میرند.

مناطق کم ارتفاع در عرضهای جغرافیایی بالا، مانند دشت مغان، دشت ترکمن در شمال استان گلستان، و دشتهای کم ارتفاع حاشیه مرزی ترکمنستان از جمله مناطقی اند که همواره با این تغییرات شدید اقلیمی روبه رو هستند. از این رو یافتن پروانه های خاص این مناطق نیازمند سال ها مراجعه است.

پروانه ها در بسیاری از گونه ها وابستگی شدیدی به ارتفاع مشخص دارند. زیرا گیاهان میزبان لارو و پروانه بالغ فقط در این محدوده قادر به رشد هستند. از این رو این پروانه ها هیچ گاه از کمربند ارتفاعی خاص پایین تر یا بالاتر دیده نمی شوند.

پروانه ها اغلب در شیب های رو به آفتاب که گیاهان فراوان ترند، دیده می شوند. با نزدیک شدن غروب آفتاب آنها به شیبهای غربی و جنوبی می روند و شب را آن جا می گذرانند و روز بعد دوباره با گرم شدن هوا در شیب های شرقی و جنوبی، فعالیت خود را آغاز می کنند.

آنها در برخی گونه ها دارای یک نسل در سال و در برخی دیگر دارای چندین نسل در سال هستند. بسیاری از گونه ها اصولا تک نسلی هستند و در هیچ شرایطی در یک سال نسل دومی تولید نمی کنند. در حالی که گونه های چند نسله بسته به شرایط اقلیمی، ارتفاع زیستگاه و وجود منابع غذایی کافی دارای نسل های متعدد هستند.

از جمله این پروانه ها می توان به Colias crocea ، Pieris rapae ، Papilio machaon و Vanessa cardui و از پروانه های تک نسلی می توان به بسیاری از گونه های جنس Polyommatus و زیرجنس Agrodiaetus اشاره کرد.

عمر پروانه های بالغ معمولا بسیار کوتاه و از چند روز تا چند ماه متغیر است. بیشتر پروانه های ایران از ده روز تا ۲ ماه زندگی می کنند ولی گونه هایی با عمر ۶ ماه هم دیده میشوند که معمولا در این گونه ها پروانه های بالغ که اواخر تابستان ظاهر می شوند، با فرا رسیدن دوره سرما، زمستان را در مکانی مناسب سپری می کنند و با گرم شدن هوا در فصل بهار، دوباره به پرواز در می آیند. مثال معروف برای این عمل که زمستان گذرانی نام دارد گونه های Vanessa atalanta، Gonepteryx rhamni ، Nymphalis polychloros و Aglais urticae هستند. به طور کلی بیش از ۹۸ درصد پروانه ها با شروع فصل سرد می میرند و نسل بعدی آنها زمستان را به صورت شفیره سپری می کند. توجه به زمان دقیق برای دیدن پروانه هایی با بال های سالم در زیستگاه اهمیت زیادی دارد.

معمولا پروانه های نر کمی زودتر از ماده ها از شفیره خارج می شوند. پروانه های ماده بالافاصله پس از خروج از شفیره، آماده جفت گیری تخم گذاری هستند. بیشتر پروانه های ماده را در نزدیکی گیاه میزبان می توان یافت. آنها کمتر از پروانه های نر پرواز می کنند و بیشتر به مخفی شدن در میان انبوه گیاهان علاقه مند هستند که این برای بقای نسل آنها اهمیت بالایی دارد.