پروانه ها را کجا پیدا کنیم؟

برای دیدن پروانه ها ابتدا باید زیستگاه های آنها را به خوبی بشناسیم، هر گونه نیازهای اکولوژیکی خاص خود را دارد که به آن کنج اکولوژیکی (Ecological Nich) آن گونه می گویند. برای پیدا کردن پروانه ها باید عوامل زیر را خوب بشناسیم:

 ۱- گیاهان

اولین نیاز برای هر پروانه وجود گیاهان میزبان  Host – Plant یا  Food – Plant و گیاهان مورد تغذیه حشره بالغ Nectar – Plant است.

بدون وجود یکی از این دو، احتمال وجود پروانه تقریبا ناممکن است. به همین دلیل امروزه، دیگر در شهرهای بزرگی چون تهران و حتی حومه آنها اثری از پروانه هایی که در سالیان پیش در این مناطق می زیستند، نمی بینیم. شاید گلکاری پارکها و باغچه ها به نظر جذاب باشند، ولی این تنها منبع تغذیه پروانه بالغ است و به دلیل ساخت و ساز و نابودی زیستگاه های طبیعی اثری از گیاهان میزبان لارو دیده نمی شود.

از این رو شناخت گیاهان بسیار اهمیت دارد و پروانه شناس خبره می بایست روی انواع گیاهان مورد تغذیه لارو و پروانه بالغ تسلط کافی داشته باشد.

۲- اقلیم

وجود گیاهان شرط کافی برای وجود پروانه ها در یک منطقه نیست. این حشرات برای بقا نیاز به عوامل متعدد دیگری از جمله آب و هوای مناسب دارند. هر گونه از پروانه ها با اقلیم خاص سازگار شده و خارج از آن قادر به ادامه حیات نیستند. برای مثال پروانه Polyommatus aegagrus وابسته به مناطق سرد و برف گیر کوهستانی است. وجود سرما و رطوبت کافی از جمله نیازهای حیاتی این گونه به شمار می آید. میزان رطوبت و سرمای مورد نیاز محیط نیز برای همه گونه های ساکن کوهستان یکسان نبوده و این خود موجب تفکیک زیستگاه ها می شود.

درصد کمی از گونه ها قادرند خود را با هر شرایط سازگار کنند. این گونه ها معمولا از ویژگی جابجایی بالا (Mobility) و مهاجرت (Migration) برخوردارند و مرتبا در حال توسعه دامنه پراکنش خود هستند، از جمله این پروانه ها می توان به Vanessa cardui و Lanpics boeticus اشاره کرد که از ارتفاعات بالا تا نواحی ساحلی دیده می شوند.

از آن جا که ایران کشوری نسبتا کوهستانی است و روی نوار بیابانی نیم کره شمالی واقع شده از سوی دیگر مناطق کوهستانی از بهترین زیستگاه های پروانه به شمار می آید. در ایران بیش از هشتاد درصد گونه پروانه ها را در چنین زیستگاهی می یابیم و بیشترین تنوع در ارتفاعات بین ۱۸۰۰ تا ۲۵۰۰ یافت می شود. هر چه به طرف ارتفاعات پیش می رویم با سخت تر شدن شرایط اقلیمی گونه های کم تری دیده و به تعداد گونه های بومی انحصاری افزوده می شود.

در اقلیم های خشک و بیابانی وجود هر گونه پوشش گیاهی می تواند به منزله وجود گونه ای پروانه باشد. در نوار ساحلی جنوب کشور که آب و هوای غالب مناطق آن گرم و خشک است، گونه های مختلف پروانه بیشتر وابسته به درختان و درختچه ها هستند که در تمام طول سال طراوت خود را حفظ می کنند و کمتر به گیاهان یکساله علاقه نشان میدهند.

٣- ارتفاع

ارتفاع در پراکندگی و تنوع پروانه ها بسیار اهمیت دارد. با پیشروی به سوی عرضهای جغرافیایی پایین تر و جنوبی تر برخی گونه ها از جنس های مشخص، مانند Erebia، Parnassius، Satyrus در ارتفاعات بالاتر زندگی می کنند. برای مثال بسیاری از گونه های این جنس ها در عرض های جغرافیایی بالا در ارتفاعی بسیار پایین تر از آن چه که در کشور ما زندگی می کنند، یافت می شوند. این گروه از پروانه ها وابستگی شدیدی به شرایط اقلیمی سرد و کوهستانی دارند و برای ادامه حیات در سرزمینی نسبتا خشک مانند ایران، ناگزیرند ارتفاعات بالاتر را برگزینند. مناطق کوهستانی محصور شده با دشتهای خشک و پهناور همواره بهترین نقاط برای یافتن گونه های اندمیک هستند زیرا ایزوله شدن جمعیت ها از مهم ترین علل گونه زایی محسوب می شود.

پس از آن که با نیازهای اولیه پروانه ها آشنا شدیم باید زیستگاههای مناسب را در هر منطقه پیدا کنیم. در این میان به عوامل متعددی از جمله گیاهان میزبان لارو و پروانه بالغ، ارتفاع، فصل مناسب، شیب زیستگاه و دامنه پراکنش گونه موردنظر باید توجه داشته باشیم.

نبود هر یک از عوامل فوق ممکن است مانع یافتن گونه ای خاص شود. پروانه ها معمولا در هوای ابری، سرد و مرطوب پرواز نمی کنند. در این صورت وقتی از فصل مناسب پرواز مطمئن هستیم می توانیم آنها را در حالی که بی حرکت روی ساقه گیاهان مختلف در حال استراحت هستند، بیابیم. بعضی پروانه ها مانند گونه هایی از خانواده Lycaenidae هنگام غروب، در دسته های چندتایی تا چند ده تایی روی ساقه گیاهان مختلف می نشینند. معمولا بهترین ساعت فعالیت پروانه ها در روزهای گرم و آفتابی بین ساعت ۹ صبح تا ۴ بعد از ظهر و بسته به منطقه و ارتفاع متغیر است. بعضی گونه ها از خانواده هایی مانند Pieridae ، Lycaenidae و Papilionidae نیز در ساعت های گرم روز برای نوشیدن آب و تغذیه اطراف زمین های مرطوب حاشیه رودها و نهرها جمع می شوند. البته معمولا پروانه های نر در این حالت دیده می شوند و پروانه های ماده به ندرت در حال نوشیدن آب دیده شده اند.

منابع تغذیه پروانه های بالغ در گونه های مختلف متفاوت است. آنها از گل های وحشی و میوه های گندیده تا در شرایط استثنایی مدفوع تازه حیوانات وحشی تغذیه می کنند.

۴- زمان مناسب

انتخاب فصل مناسب برای بازگشت به زیستگاه نیز بسیار اهمیت دارد. به طور کلی در ایران، بهترین زمان برای دیدن پروانه های متنوع اوایل خرداد تا اواخر تیر، است. البته برخی از گونه ها بسیار زودتر و یا دیرتر از این زمان به پرواز در می آیند.

پروانه های زودپرواز همواره در معرض تهدیدات ناشی از تغییرات ناگهانی آب و هوا هستند. در بیشتر سال ها سرمای دیرپای اردیبهشت ماه که گاه حتی بارش سنگین برف را همراه دارد، ممکن است تا هشتاد درصد جمعیت یک گونه را که شماری از آنها هنوز به صورت شفیره و شماری دیگر کامل هستند، نابود کند. همچنین پاییز و زمستان معتدل و نسبتا خشک ممکن است منجر به خواب طولانی تر شفیره های برخی گونه های زود پرواز شود که در این صورت شماری از آنها می میرند.

مناطق کم ارتفاع در عرضهای جغرافیایی بالا، مانند دشت مغان، دشت ترکمن در شمال استان گلستان، و دشتهای کم ارتفاع حاشیه مرزی ترکمنستان از جمله مناطقی اند که همواره با این تغییرات شدید اقلیمی روبه رو هستند. از این رو یافتن پروانه های خاص این مناطق نیازمند سال ها مراجعه است.

پروانه ها در بسیاری از گونه ها وابستگی شدیدی به ارتفاع مشخص دارند. زیرا گیاهان میزبان لارو و پروانه بالغ فقط در این محدوده قادر به رشد هستند. از این رو این پروانه ها هیچ گاه از کمربند ارتفاعی خاص پایین تر یا بالاتر دیده نمی شوند.

پروانه ها اغلب در شیب های رو به آفتاب که گیاهان فراوان ترند، دیده می شوند. با نزدیک شدن غروب آفتاب آنها به شیبهای غربی و جنوبی می روند و شب را آن جا می گذرانند و روز بعد دوباره با گرم شدن هوا در شیب های شرقی و جنوبی، فعالیت خود را آغاز می کنند.

آنها در برخی گونه ها دارای یک نسل در سال و در برخی دیگر دارای چندین نسل در سال هستند. بسیاری از گونه ها اصولا تک نسلی هستند و در هیچ شرایطی در یک سال نسل دومی تولید نمی کنند. در حالی که گونه های چند نسله بسته به شرایط اقلیمی، ارتفاع زیستگاه و وجود منابع غذایی کافی دارای نسل های متعدد هستند.

از جمله این پروانه ها می توان به Colias crocea ، Pieris rapae ، Papilio machaon و Vanessa cardui و از پروانه های تک نسلی می توان به بسیاری از گونه های جنس Polyommatus و زیرجنس Agrodiaetus اشاره کرد.

عمر پروانه های بالغ معمولا بسیار کوتاه و از چند روز تا چند ماه متغیر است. بیشتر پروانه های ایران از ده روز تا ۲ ماه زندگی می کنند ولی گونه هایی با عمر ۶ ماه هم دیده میشوند که معمولا در این گونه ها پروانه های بالغ که اواخر تابستان ظاهر می شوند، با فرا رسیدن دوره سرما، زمستان را در مکانی مناسب سپری می کنند و با گرم شدن هوا در فصل بهار، دوباره به پرواز در می آیند. مثال معروف برای این عمل که زمستان گذرانی نام دارد گونه های Vanessa atalanta، Gonepteryx rhamni ، Nymphalis polychloros و Aglais urticae هستند. به طور کلی بیش از ۹۸ درصد پروانه ها با شروع فصل سرد می میرند و نسل بعدی آنها زمستان را به صورت شفیره سپری می کند. توجه به زمان دقیق برای دیدن پروانه هایی با بال های سالم در زیستگاه اهمیت زیادی دارد.

معمولا پروانه های نر کمی زودتر از ماده ها از شفیره خارج می شوند. پروانه های ماده بالافاصله پس از خروج از شفیره، آماده جفت گیری تخم گذاری هستند. بیشتر پروانه های ماده را در نزدیکی گیاه میزبان می توان یافت. آنها کمتر از پروانه های نر پرواز می کنند و بیشتر به مخفی شدن در میان انبوه گیاهان علاقه مند هستند که این برای بقای نسل آنها اهمیت بالایی دارد.