تاریخچه پروانه شناسی

در سال ۱۷۵۸ میلادی، کارل فون لینه، دانشمند و گیاه شناس سوئدی، سیستم دو اسمی را ابداع و چندین هزار موجود زنده شناخته شده را به این ترتیب نام گذاری کرد. هر نام علمی از دو بخش جنس و گونه به زبان لاتین تشکیل شده است. بعد از لینه، افراد بسیاری سعی بر دسته بندی موجودات زنده داشتند و سرانجام، دسته بندی و یا طبقه بندی جانداران بر پایه ویژگی ها و صفات مشترک آنها شکل نظام یافته ای گرفت و علم تاکسونومی و نظام رده بندی به وجود آمد. با پیشرفت علوم و اکتشافات این علم نیز پیچیده تر و کامل تر شد. در آغاز افرادی مانند لینه از صفات ظاهری پروانه ها برای تفکیک گونه ها استفاده می کردند، رفته رفته با پیشرفت علم زیست شناسی، عوامل دیگری مانند مراحل مختلف زندگی، شکل ژنیتالیا و یا صفات ریخت شناسی با جزئیات بیشتری به کار گرفته شدند که این نیز کافی نبود تا در اوایل نیمه دوم قرن گذشته، استفاده از شمارش کروموزوم ها و شناسایی توالی رشته های DNA و در سال های اخیر، بارکدینگ ابزارهای جدیدی برای شناسایی گونه ها شدند.

پروانه ها از راسته پولک بالان (Lepidoptera) و رده حشرات (Insecta) هستند و تا کنون حدود ۲۰۰ هزار گونه از آنها شناسایی و بی شک این رقم تا چندین هزار گونه دیگر افزایش می یابد، زیرا با روش های نوین رده بندی و سفر به نقاط بکر و دور افتاده جهان هر روز تعداد زیادی گونه کشف و به لیست فوق افزوده می شوند. از این تعداد تنها حدود ۲۰,۰۰۰ گونه پروانه ها و بقیه بیدها هستند.

امروزه دیگر تفکیک بید و پروانه به صورت کلاسیک صورت نمی گیرد ولی در اینجا کلمه پروانه معادل آن دسته از پولک بالانی است که در انگلیسی Butterfly نام دارد و فقط ۷ خانواده از پولک بالان را دربر می گیرد.

از دیرباز، تفکیک گونه ها از یکدیگر و چگونگی شناسایی آنها با بحث و جدل های فراوان همراه بوده است و به احتمال زیاد در سال های آینده نیز اختلاف نظرها همچنان ادامه خواهد داشت.

رده بندی علمی بسیار پیچیده است و هنوز معیار دقیق و قطعی برای تفکیک گونه ها وجود ندارد. نباید فراموش کنیم که ما با طیف وسیعی از موجودات زنده روبه رو هستیم که تحت تأثیر عوامل محیطی و وراثتی مدام در حال تغییر و تحول اند و این تغییرات هیچ گاه متوقف نمی شوند بلکه تنها در مقطعی از زمان ثابت تر هستند.

اهمیت جداسازی پروانه ها و بیدها در وهله اول در آن است که اغلب آفات شناخته شده از پولک بالان در بیدها دیده می شوند و تعداد بسیار کمی از پروانه ها آفت محسوب می شوند و از این رو پروانه ها کمتر در معرض خطر نابودی قرار خواهند گرفت، اگرچه تعداد گونه های آفت در بیدها نسبت به تنوع گونه ای آنها، رقمی به شمار نمی رود.

پروانه ها از نظر شکل ظاهری بسیار شبیه اند و این امر مطالعه و بررسی آنها را دو چندان مشکل می کند.

در رده بندی پروانه ها استناد به روش های مولکولی ژنتیکی کافی نیست و عوامل متعدد دیگری از جمله رفتار شناسی، اکولوژی، پراکنش، همچنین مطالعات پایه ای بیولوژی نقش مؤثری دارند.

بسیاری محققان هنوز هم ترجیح می دهند از تعاریف کلاسیک گونه یعنی تعریف زیستی آن استفاده کنند. بنا بر این تعریف گونه زیستی گونه ای است که در آن افراد توانایی آمیزش و تولید نسل بارور را داشته باشند. به نظر می رسد این تعریف برای بسیاری گونه ها نه همه آنها مصداق دارد.

فهرست مندرج در انتهای کتاب که شامل ۴۴۲ گونه از پروانه های ایران است، حاصل جمع بندی نظرها و مطالعات ده ها پروانه شناس حرفه ای و آماتور طی سالیان گذشته است بی تردید این فهرست جای بازنگری زیادی دارد و در آینده، شاید جایگاه بیش از ۲۰ گونه آن مورد بازنگری قرار گیرد.

بسیاری از تاکسونومیست ها با تقسیم بندی زیرگونه برای پروانه ها مخالف هستند، اما برخی نیز تمام جمعیت های مختلف یک گونه را زیر گونه به شمار می آورند.

در گذشته به دلیل عدم دسترسی به شبکه های جهانی ارتباط، بسیار اتفاق می افتاد که یک تاکسون واحد در دو کشور هم مرز با دو نام متفاوت و حتی در سطوح مختلف نام گذاری و رده بندی می شد. امروزه این اسامی بازنگری شده و مراکزی مانند ICZN نیز بر این موضوع نظارت دارد، ولی با وجود این همچنان شاهد چنین اشتباه هایی که ناشی از تعصب برخی تاکسونومیست ها است و حاصلی جز به چالش کشیدن بیشتر علم تاکسونومی ندارد، هستیم.